از بی وفایی دور زمانه

یادی از استاد آکیرا هانه دا، شرق شناسِ‌ فقیدِ ژاپن
آکیرا هانه دا، استاد دانشگاه کیوتو و شرق شناس نامی، آغاز زمستان امسال(1368)دیده از جهان فرو بست. او به سال 1910 در کیوتو زاده شد و شوق به مطالعات شرقی راهش را به دانشگاه امپراتوری آن روزگار( دانشگاه توکیو امروز) گشود، و در سال 1934 رشته تاریخ مشرق زمین را در این دانشگاه به پایان رساند. اما دامنِ درس و بحث را رها نکرد و با استفاده از فرصتی تحقیقی روانه فرانسه شد، و کار پژوهش را در تاریخ چین باستان و معرفت به احوال ترک و عثمانی در دانشگاه پاریس دنبال گرفت. در سالهای 1936 تا 1938 در آنجا زبانهای ترکی، عربی و فارسی را هم آموخت. از مقاله های او، «شرق تاکستان خاوری در اواخر دوره مینگ و اوایل دوره حکومت سلسله شینگ» کار علمی ارزنده ای بود(1942)؛ و دو سالی پس از آن، رساله دیگرش:« سیاست حکومت چین دوره سلسله شیانگ در قبالِ مسلمانان» با تحسین روبرو شد. به تاریخ چین در سده های 16 و 17 نیز علاقه داشت، و بویژه به تحقیق در زندگی صحرانوردان ترکستان و جریان سکنی گرفتن آنان دلبسته بود.
پس از بازگشت به ژاپن، در سال 1939 عضو مؤسسه تحقیقات آسیایی شد و پژوهش در تاریخ جدید ترکستان را دنبال کرد. به سال 1940 به تدریس تاریخ خاورزمین در دانشسرای کیوتو پرداخت و پس از یکسال مقام استادی اینجا را یافت. در سال 1949 استاد دانشکده علوم انسانی دانشگاه کیوتو شد و تدریس تاریخ آسیای میانه را در پایگاه علمی معتبر دانشکده ادبیات دانشگاه کیوتو دنبال گرفت. پس از آن، تاریخ آسیای جنوب غربی و زبان ترکی را نیز در بخش مطالعات آسیای باختری این دانشکده تدریس کرد.
استاد هانه دا به پشتوانه اعتبار علمی خود و احترامی که در جامعه دانشگاهی بهم رسانده بود در نیمه سال 1962 به عضویت شورای دانشگاه کیوتو برگزیده شد و تا دو سال در این سمت بود. در سالهای 1964 تا 1966 مقام علمی معتبر ریاست انستیتوی فرانسه و ژاپن را در پاریس داشت، و در سالهای 1967 تا 1969 نیز رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه کیوتو بود. از سال 1970 همه توان و اندیشه خود را وقف تدریس تاریخ جنوب غرب آسیا در این دانشگاه کرد، تاکه در سال 1973 به بازنشستگی رسید و به پاس کارنامه درخشان علمی و تحقیقش عنوان استاد ممتاز یافت.
سالها تحقیق و کندوکاو در تاریخ چین و ترکستان، شرق و آسیای میانه، از او صاحب نظری ژرف بین و پژوهنده ای پرکار و ثمر ساخته بود. رساله دکتری او(دانشکده ادبیات کیوتو، 1962)درباره تاریخ آسیای مرکزی، از کارهای ماندنی است. آثار او در تاریخ ترکستان، بخارا، اقوام ترک و مسلمان، تصوف و ترکان( کتابی که به سال 1973 نوشت)، ممالیک، سغدیانِ خاوری، داد و ستد فرهنگی میان سغدیان خاور و باختر، مرجع اهل تحقیق بوده است. بسیاری از پژوهندگان خوبِ تاریخ و فرهنگ شرق و آسیای میانه در ژاپن بار آمده و دست پرورده اویند. یادش گرامی باد.
پرفسور آکیرا هانه دا روز 7 دسامبر 1989 پس از ماه ها درد بیماری توانفرسا، خاموشی گرفت و از رنج این جهان خاکی آسود. فرزند برومندش کوئیچی هانه دا پژوهنده تاریخ ایران روزگار صفویان و محقق مؤسسه فرهنگ و زبانهای آسیا و افریقا در توکیو دنباله روِ راه پدرِ دانشور است.
استاد هانه دا پژوهنده ای پرتلاش با اندیشه ای باز و دیدی جهان نگر بود، و در توسعه مطالعات خاوری در ژاپن کوششی تمام داشت. چندی سردبیر مجله تاریخی دانشگاه کیوتو به نام« شی رین» را داشت(1971 تا 1973)، و نیز عضو فعّال انجمن خاورشناسی ژاپن( اورینتو گاکای) بود. در نیمه سال 1959 هیأتی از محققان دانشگاه کیوتو را در سفری پنج ماهه به ایران، افغانستان و پاکستان همراهی کرد و با ادیبان و تاریخ شناسان و دانشمندان این کشورها از نزدیک طرح دوستی ریخت. از آنجا، راهیِ‌ فرنگ شد؛ و به دنبال این دیدارها بود که طرحی برای دعوت از دانشمندان شرقی و خاورشناسان برجسته غربی به ژاپن ریخت. بسیاری از این دانشی مردان خاطره خوشِ دیدار و صحبت و میهمان نوازی او را هنوز در یاد دارند، و« ز بی وفایی دورِ زمانه یاد آرند.»
منبع مقاله: رجب زاده، هاشم؛ (1386)، جستارهای ژاپنی در قلمرو ایرانشناسی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول 1386.